ارگ کریم خان زند شیراز معماری بی نظیر و دیدنی برای گردشگران
ارگ کریم خان زند شیراز معماری بی نظیر و دیدنی برای گردشگران
ارگـ کریمخانی یا زندان کریم خان از جاذبه‌های دیدنی شهر شعر و ادب است. این بنای باشکوه و زیبا را کریمخان زند معروف به وکیل الرعایا در در سال ۱۱۸۰ هجری قمری بنا کرد. وی بعد از به قدرت رسیدن و انتخاب شیراز برای مقر فرمانروایی خود، تصمیم گرفت به مانند میدان نقش جهان اصفهان، میدانی وسیع در شمال شیراز قدیم بسازد. این میدان در گذشته توپخانه نام داشت که در ضلع شمال آن دیوانخانه کریمخان، در ضلع شرقی میدان بازار وکیل و چندین کاروان‌سرا، در جنوب میدان حمام و مسجد وکیل، در جنوب غربی آن باغ و در غرب میدان ارگ و اندرونی قرار داشت.
موقعیت ارگ
در مرکز شهر شیراز و شمال‌شرق میدان شهدا، بنایی عظیم توجه را به خود جلب می‌کند که یادگاری ارزشمند از دوران زندیه به شمار می‌رود. نامش ارگ کریم خان است و با دیوار و برج و بارو از دیگر قسمت‌های شهر متمایز می‌شود. ارگ گونه‌ای از ساختمان‌های بلند و محصور است که نمونه‌های متنوعی از آن در معماری قدیم به چشم می‌خورد. این واژه در لغت‌نامه دهخدا به قلعه کوچکی گفته می‌شود که در میان قلعه‌ای بزرگ ساخته شده باشد. بسیاری بر این عقیده‌اند که ارگ کریم خان نشانه‌ای از ارگ‌های دیگر همچون بم ندارد. گفته می‌شود کریم خان زند تحت‌تاثیر معماری صفویه میدان بزرگی را در شهر شیراز ساخت و ضلع غربی این میدان را به کاخ اندرونی خود و جایی برای اسکان خانواده سلطنتی اختصاص داد که به اشتباه آن را ارگ نامیدند.
این ارگ زمانی محل زندگی کریم خان زند بود و به همین سبب با نام کریم خانی مشهور شد. ارگ کریم خان سرد و گرم روزگار را چشید و پابرجا ایستاد تا امروز به یکی از مهم‌ترین دیدنی‌های شیراز و برجسته‌ترین یادگاری سلسله زندیه بدل شود و گردشگران را به سوی خود بکشاند.
ثبت ملی: این بنا در ۱۴ خرداد ۱۳۵۱ با شماره ۹۱۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
شعر ارگ کریم خانی معروف
ارگ کریم خانی، از قصه‌ها که دانی، از رنج و شادمانی، گو با من ار توانی
ارگـ کریم خانی دیوارهات سرکش، برجت چو کوه آتش، گویی ستاده آرش، بر اوج دیده‌بانی
ارگ کریم خانی در ازدحام صد یاد، از داد و خشم و بیداد، هیچت کسی خبر داد، ازشام زندگانی؟
ارگـ کریم خانی شور وشر تو افسرد، غوغای شادیت مرد، سیل بلا فرو برد، فرتو رایگانی
ارگ کریم خانی شد خانه تو دلگیر، پای دلت به زنجیر، شد چارسوی تقدیر، بن‌بست قهرمانی
ارگـ کریمخانی کو بزم خنده و جام؟ گلبوسه‌های ایام؟ وان روزگار بانام؟ لبریز کامرانی؟
ارگ کریمخانی کو آن وکیل بیدار؟ آن پیر مرد هشیار؟ کز چهرهاش پدروار می تافت مهربانی؟
ارگـ کریم خانی فکری دگر بسر داشت، از دردها خبر داشت، از فارس غصه بر داشت درعهد حکمرانی
ارگ کریم خانی آن مرد داد بنیاد، با عزم همچو پولاد، می‌داد فتنه بر باد، چون صرصر خزانی
ارگـ کریم خانی کو آن جوان سردار، کاندر مصاف قاجار، بود از رخش پدیدار،آیات هفت خانی
ارگ کریم خان زند شیراز معماری بی نظیر و دیدنی برای گردشگران
ارگـ کریم خانی مردی که زور و فر داشت، نیروی شیر نر داشت، شمشییر صد هنر داشت، با قلب پرنیانی
ارگ کریم خانی از بخت شوم و بیداد، وز خصم خدعه بنیاد، بر خاک و خون بیفتاد، در موسم جوانی
ارگـ کریم خانی آن لولیانش سرمست، در حجره‌های در بست، دیگر نماند در دست، از قهر آسمانی
ارگ کریم خانی از شام شوم قاجار، دیگر نگشت بیدار، آن لطف بی خریدار، مفهوم سخت جانی
ارگـ کریم خانی وانگه به حکم تقدیر، دور از صفای تدبیر، شد قسمت توشمشیر، با آتش نهانی
ارگ کریم خانی ای سربلند چون کوه، ای شهربند انبوه، گشتی به شهر اندوه، زندان شهربانی
ارگـ کریم خانی اینک ترانه‌ات خوش، خورشید خانه‌ات خوش، دور زمانه‌ات خوش، در فصل هم‌زبانی
ارگ کریم خانی خنیاگران خبر کن، ساز و ترانه سرکن، شیراز را دگر کن، ای ارگ جاودانی
ارگـ کـریم خان زند شیراز معمـاری بی نظیـر و دیدنی برای گردشـگران
شاه نشین ارگ کریم خان زند
شاه‌نشین قسمتی آفتاب‌گیر از خانه است که بزرگ‌تر و دارای سقفی مرتفع‌تر از سایر اتاق‌ها بوده و به آن سه دری یا پنج دری نیز می‌گویند. در اضلاع شمالی، غربی و جنوبی ارگ کریم خان شاه‌نشین‌هایی وجود دارد که با عنوان تالار بلندپایه یا بهشت پیرایه نیز خوانده می‌شود.
شاه‌نشین شمالی مناسب زمستان است و به‌هنگام برودت هوا مورد استفاده قرار می‌گرفته است. دو ستون جلوی این شاه‌نشین از سنگ یکپارچه معروف به گندمک ساخته شده‌اند و بر روی آن‌ها تزیینات گل شاه عباسی دیده می‌شود. در این شاه‌نشین یک نیم‌کاسه مقرنس وجود دارد که رو به حیاط است و زیر آن بخاری قرار دارد. قسمت دوال زیر سقف نیز با مقرنس تزیین شده و سقف کاذب چوبی داشته است. اتاق‌های شمالی کاملا قرینه قسمت جنوبی‌اند.
شاه‌نشین اصلی، شاه‌نشین ضلع غربی است که که کاربردی تابستانه دارد و روبروی حوض بزرگ واقع شده است. این شاه‌نشین ستون‌های چوبی با تزیینات مارپیچ دارد. چوب این ستون‌ها یک تکه و از درخت سرو است و در قسمت بالای آن تزیینات مقرنس خودنمایی می‌کند.
شاه‌نشین جنوبی در تمام ایام سال مورد استفاده قرار می‌گرفته و فضایی چهارفصل بوده است.
محوطه و نمای بیرونی ارگ کریم خان زند
دیوارهای آجری کنگره‌دار با ارتفاع ۱۲ متر قسمت بیرونی ارگ را تشکیل می‌دهند که بسیار ضخیم و نفوذناپذیرند و بیشترین ضخامت دیوارها در این بنا متعلق به دیوارهای بیرونی ارگ است. لبه‌های دیوار جان پناه‌های متعددی به چشم می‌خورند که فضای بسیار مناسبی جهت دیده‌بانی و تیراندازی به هنگام جنگ بوده‌اند. در این دیوارها در قسمت بالا ناودان‌هایی سنگی جهت باران تعبیه شده است و نیز مزغله‌هایی (شکاف) جهت تیراندازی دیده می‌شود.
در هر گوشه از این دیوارها یک برج ۱۴ متری از لاشه سنگ و شفته آهک ساخته شده است که عمق پی هر یک از آن‌ها به ۶ متر می‌رسد. این برج‌ها سه طبقه مجزا دارند و راه پله‌هایی به صورت دَوَرانی دسترسی به طبقات مختلف آن‌ها را ممکن می‌کنند. در طبقات این برج‌ها دو اتاق وجود دارد؛ یکی جهت استراحت نگهبانان و دیگری برای نگهداری اسلحه. این برج‌ها دری به پشت دیوارها دارند و دسترسی به آن‌ها از درون ارگ ممکن است.
طرح این برج‌های دایره‌ای شکل در چهارگوشه بنا، به وفور در پلان کاروانسراهای دوره صفوی به چشم می‌خورد. در هنگام ساخت برج شمال‌غربی معماران به این نتیجه رسیدند که خاک این قسمت برای ایجاد برج بزرگ ارگ مناسب نیست و ممکن است در آینده سازه نشست کند. به همین علت محل ساخت بنا را چند متر به سمت غرب کشیدند و شکل کلی این بنا به‌صورت یک ذوزنقه ناقص درآمد.
نمای ارگ
در نمای بیرونی ورودی ارگ یک تابلوی کاشیکاری متعلق به دوره قاجار دیده می‌شود که صحنه نبرد رستم با دیو سفید را به تصویر کشیده است. در ضلع شرقی بالای در ورودی در قسمت داخلی بنا نیز کاشی‌کاری‌هایی وجود داشته که امروزه کاملا از بین رفته است.
به‌طور کلی در ظاهر بنا و حتی در محوطه داخلی تزیین زیادی دیده نمی‌شود و تنها تزیینات موجود، در نمای داخلی اتاق‌ها هستند. تنها تزیینات بیرونی، نقوشی در طرح‌های نیمه خوشه انگوری و رفت‌وبرگشت مثلث، لوزی، زیگزاگ و ترنج‌اند که با آجر ایجاد شده‌اند.
در دورتادور لبه بام، چندین شیرسر دیده می‌شود. شیرسر نوعی سایبان از جنس چوب است که تزیینات ظریف و زیبایی دارد و علاوه بر دادن جلوه متفاوت به ساختمان کاربردهایی همچون جلوگیری از تابش نور آزار دهنده آفتاب و ایجاد سایه نیز داشته است. این عنصر سر پناهی برای مواقع بارش باران و برف نیز بوده و از نمای ساختمان در برابر نزولات آسمانی نیز محافظت می‌کرده است.
شیرسرها در ارگ کریم خان از تابش مستقیم خورشید در ظهر تابستان به داخل اتاق‌ها جلوگیری می‌کردند و در هنگام بارندگی محافظ خوبی برای پنجره‌های بزرگ گره چینی بودند.
حمام ارگ کریم خان زند
حمام ارگ را می‌توان جزو اولین حمام‌های اختصاصی با این سبک در ایران به شمار آورد. این حمام دست‌نخورده‌ترین بخش ارگ بوده و برای استحمام خانواه سلطنتی کاربرد داشته است. این حمام مانند بسیاری از حمام‌های قدیمی سربینه (رختکن) دارد که در آن چهار سکو جهت نشستن و تعویض لباس دیده می‌شود. در زیر سکوهای سربینه می‌توان محل گذاشتن کفش و بسته لباس را نیز مشاهده کرد.
در وسط سربینه حوض هشت‌گوشی خودنمایی می‌کند و در گوشه‌ای از این قسمت محلی برای گرم کردن فضا توسط آتش و درست کردن چای و قلیان تعبیه شده است.
سربینه تنها محل تعویض لباس نبوده و کارهای دیگری نیز در آن صورت می‌گرفته است که برخی از آن‌ها عبارت‌آند از: حجامت، خالکوبی، مشت‌ومال، صحبت کردن، صرف چای و قلیان کشیدن و غیره.
یک راهرو سربینه را به گرم‌خانه متصل می‌کند که شامل ۳ قسمت است: فضای گرم‌خانه، خزینه و نورخانه
خزینه نیز دارای چند قسمت است که عبارت‌آند از: دیگ مسی نصب شده در وسط که در زیر آن آتش روشن می‌کرده‌اند و دو حوض طرفین با آب ولرم.
کانال‌هایی جهت جریان هوای گرم در گرم‌خانه وجود دارد که به زیر دیگ خزانه متصل‌اند.
اتاق های ارگ کریم خان زند
قسمت‌های مسکونی ارگ در ضلع‌های شمالی، غربی و جنوبی آن قرار دارند. در هر کدام از این بخش‌ها ایوانی با دو ستون سنگی دیده می‌شود که شش اتاق در دو طرف خود دارند. جالب است بدانید در زمان قاجار ستون‌های سنگی ایوان‌ها را با یکدیگر جابه‌جا کردند.
در داخل اتاق‌ها این عناصر معماری دیده می‌شوند:
دوال و تاقچه پایین و بالای آن:
دوال عنصری است که بعد از کلاف‌بندیِ پای طاق‌ها و بر روی پنجره‌ها، جرزها و بالای تاقچه‌ها می‌سازند. این عنصر با گچ و به‌شکلی ساده که برجسته‌تر از دیوار است ساخته می‌شود. داخل طاقچه‌های بالای دوال مزین به نقوش تذهیبی و از سه بخش تشکیل شده است: یک نقش بزرگ‌تر در وسط و نقش شاپرک در بالا و پایین آن. بالای تاقچه‌های پایین نیز کتیبه‌هایی دیده می‌شوند که چهره خاصی به بنا بخشیده‌اند.
سردر:
به مدخل اصلی ورودی اطلاق می‌شود.
ازاره‌ها:
قسمتی از پایین دیوار که آن را با سنگ و کاشی می‌پوشانند.
ارسی:
پنجره مشبکی که به‌صورت بالارو باز می‌شود و تزیینات شیشه رنگی نیز در آن استفاده می‌کنند.
پستو:
اتاق کوچکی که در پشت اتاق دیگری می‌سازند تا اشیا و لوازم خانه را در آن نگهداری کنند.
مقرنس:
یکی از عناصر تزیینی معماری و پرکاربرد در زیباسازی بناهای ایرانی همچون مساجد و آرامگاه‌هاست. مقرنس‌ها طبقاتی روی هم ساخته شده‌اند که برای آرایش بناها یا برای تبدیل از یک شکل هندسی به شکل هندسی دیگر به کار می‌روند. نقوش مقرنس سقف‌ها در هر یک از اتاق‌های ارگ کریم خان کاملا منحصربه‌فرد است. تنها در دو اتاق در ضلع شمالی و جنوبی سقف‌ها مقرنس کامل دارند و دو برابر طاق‌های معمول در ارگ بر روی آن‌ها کار شده است.
قطاربندی:
مقرنسی است که در یک خط مستقیم کار شده باشد مانند مقرنس بین طاق و دیوارهای یک اتاق.
اتاق‌های ارگ کریم خان از داخل به هم مرتبط‌اند و بدون بیرون آمدن از فضای داخلی می‌توان در آن‌ها رفت‌وآمد داشت. ورودی اتاق‌ها دقیقا روبروی هم قرار دارند و تنها یک فضای راهرو مانند بین دو اتاق دیده می‌شود. اتاق‌های کوچک، بالای راهروها قرار گرفته‌اند. چهار اتاق در هر ضلع مزین به مقرنس و تزییناتی مشابه‌اند؛ اما در نقاشی آن‌ها از مواد و مصالح با کیفیت پایین استفاده شده است.
قسمت پشتی اتاق‌های کوچک، پستویی وجود دارد. در هر ضلع در دو طرف شاه‌نشین راهروهای کوچکی نیز تعبیه شده است که راه ارتباطی با محوطه محسوب می‌شوند و هیچ ارتباطی با اتاق‌های اصلی ندارند. د ر راهروها اتاق‌های کوچکی نیز ساخته‌اند که توسط پلکانی به راهروی پایین متصل می‌شوند و بیشتر جهت استراحت غلامان مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
خانه زینت الملوک شیراز زیباسرایی در ایران
ارگ کریم خان زند شیراز